آق حصار

آقْ‎حِصار، (در ترکی به معنی بارو و دژ سفید) نام 4 شهر در کشورهای ترکیه، آلبانی و یوگسلاوی:
1. شهری در استان مانیسا (مغنیسا) در آناتولی غربی در ترکیه و مرکز شهرستانی به همین نام، با °38 و ´55 عرض شمالی و °27 و ´51 طول شرقی (بریتانیکا)؛ فاصلۀ آن تا شهر مانیسا (مرکز استان) 50 کمـ و ارتفاعش از سطح دریا 115 متر است. جمعیت آن برابر سرشماری عمومی 1980م، 491’61 نفر و جمعیت شهرستان با احتساب 93 روستای تابع، 444’146 نفر است (یورت آنسیکلوپدیسی، ذیل مانیسا، 8 / 5585؛ تورک آنسیکلوپدیسی؛ اسلام آنسیکلوپدیسی). آق حصار دومین شهر استان از نظر جمعیت و وسعت است.

وجه تسمیه

کُهن‎ترین نام آن پلوبیا، یعنی شهرِ پلوپِس، بوده است که احتمالاً از سوی مردم لیدی بنا نهاده شد (تکسیه، 2 / 88؛ بریتانیکا). بعدها آن را تیاتیر (تیاتیره) نامیدند. نام کنونی آن از دژ سفیدی که بر فراز نزدیکترین بلندی شهر قرار داشت، مأخوذ و از سوی عثمانیان بر آن اطلاق شده است (تکسیه، 2 / 89؛ تورک آنسیکلوپدیسی).

سیمای طبیعی

این شهر در بخش میانی استان مانیسا، نزدیک ساحل چپ رودخانۀ گوردوک، از آبریزهای قوم چای که خود از شاخه‎های رود گِدیز است، قرار دارد. قلیچ داغ در غرب، چال داغ در جنوب و کوه قطرانچی و گوره‎مَز در سمت شرق، جلگۀ آق حصار را در‌بر گرفته‎اند (تورک آنسیکلوپدیسی). آب و هوای آن در تابستان گرم و در زمستان سرد است.

سابقۀ تاریخی

این شهر در قرن 3ق‌م، مهاجرنشین مقدونی بود. بعد از مدتی تحت حاکمیت پادشاهی پِرگاما درآمد. آنگاه رومیها بر آن تسلط یافتند و امپراتور کاراکالا در آبادانی آن کوشید (تکسیه، 2 /  88). آق حصار پس از انتشار آیین مسیح در آسیای صغیر، اهمیت ویژه‎ای یافت و یکی از 7 شهر مذهبی لیدی گردید. در قرن 7ق / 13م، آنتونیکوس، امپراتور بیزانس، به منظور جلوگیری از حملات مسلمین از پرگاما به این شهر آمد، اما کاری از پیش نبرد (همانجا؛ یورت آنسیکلوپدیسی). در 784ق / 1382م، عثمانیها این شهر را تصرف کردند و به یکی از مراکز نظامی خود مبدل ساختند و آق حصار نامیدند. مدتی نیز تحت حکومت صاروخانیان از امرای محلی آناتولی بود (مشکور، 164؛ قاموس‎الاعلام). در حملۀ تیمور به آسیای صغیر (804 ق / 1402م) از دست عثمانیها خارج شد. بعد از تحکیم قدرت دولت عثمانی در سرتاسر آسیای صغیر، از اهمیت نظامی آن کاسته شد و قلعۀ آن نیز موقعیت خود را از دست داد. پس از جنگ جهانی اول به اشتغال نیروهای یونان درآمد (5 ژوئن 1919) و در سپتامبر 1922 از جانب «قوای ملیۀ» از اشغال یونان آزاد گردید (یورت آنسیکلوپدیسی).
آق حصار، بعد از برقراری حکومت جمهوری در ترکیه (1923م)، حیاتی نو آغاز کرد و روزبه‎روز توسعه یافت. با اسکان یافتن ترکهای مهاجر یوگسلاوی در آن بر جمعیتش افزوده شد. 8 /  99٪ ساکنان آن مسلمان و ترک‎زبان هستند. با ایجاد ساختمانهای جدید بتونی به جای ابنیۀ چوبی و آجری و احداث خیابانها و مؤسسات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مانند بانک، آموزشگاه، سینما و غیره، سیمای شهر به کلی دگرگون شده است. این شهر که مرکز تجاری شهرستان آق حصار محسوب می‎شود به وسیلۀ راه‎آهن به مانیسا و ازمیر در جنوب و از طریق صوما و بالی کسیر به بندر باندرما در کنار دریای مرمره مربوط است. مهمترین فرآورده‎های آن توتون، پنبه، انگور و حبوبات است. همچنین قالی‎بافی نیز در آنجا رایج است (اسلام آنسیکلوپدیسی؛ تورک آنسیکلوپدیسی).
 از آثار تاریخی آن، ینی‎جامع و پاشاجامعی (مسجدپاشا) را می‎توان نام برد. همچنین کتابخانۀ «زینال‎زاده» که در 1198ق / 1784م توسط حاج‎علی زینال‎زاده تأسیس شده است، از مهمترین مراکز فرهنگی قدیم آن است (یورت آنسیکلوپدیسی).
مشهورترین دانشمندانی که در دورۀ حکومت عثمانی در این شهر متولد شده و پرورش یافته‎اند عبارتند از مولانا محمدبن بدرالدین، ملقب به محیی‎الدین (د اواخر 1001ق / 1593م) صاحب تفسیر نزیل‎التنزیل (حاجی خلیفه، 2 / 195)؛ مولانا نصوح نوالی (د 1003ق / 1595م) مؤلف فرخنامه معروف به اخلاق نوالی (همو، 2 / 1254) و ابن عیسی مجدالدین (اسلام آنسیکلوپدیسی).
2. یکی از بخشهای فرمانداری گیوه در استان اِزمیت (قوچه ایلی) بر ساحل چپ رودخانۀ صَقریه (ساکاریا). از بارویِ آن امروزه ویرانه‎ای بیش نمانده است. برای تمایز از شهر آق‎حصارِ استان مانیسا هم‎اکنون آن را پاموکوا می‎نامند. عثمانیها در 708ق /  1308م بر آن دست یافتند. فرآورده‎های آن پنبه، توتون و حبوبات است. بقایای برخی ویرانه‎ها و ستونهای باستانی در اطراف شهر نشان می‎دهد که این منطقه از دیرباز مسکون بوده است (اسلام آنسیکلوپدیسی).
3. شهری کوچک در در ناحیۀ بُسنی در یوگسلاوی، در شمال باختری سرایو. این شهر اکنون دولن ییوکف نامیده می‎شود. مصطفیٰ پاشا سردار عثمانی آن را در 907ق / 1501م فتح کرد.
4. شهری در شمال آلبانی (نک‍ : آقچه حصار).

مآخذ

اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بریتانیکا؛ پاولی، ذیل تیاتیره؛ تکسبه، شارل، کوچوک آسیا، ترجمۀ علی سعاد، استانبول، 1339ق؛ تورک آنسیکلوپدیسی؛ حاجی‎خلیفه، کشف‎الظنون، استانبول، 1941م؛ قاموس‎الاعلام (ترکی)؛ مشکور، محمدجواد، اخبار سلاجقۀ روم، تبریز، 1350ش؛ یورت آنسیکلوپدیسی.

علی‎اکبر دیانت